Struktura_rewolucji_naukowych_ _Thomas_S._Kuhn_â

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

anomalie w postaci na przykład czerwonej szóstki
pik albo czarnej czwórki kier. Każda faza
doświadczenia polegała na pokazywaniu pojedynczej
osobie jednej karty w serii stopniowo
przedłużanych ekspozycji, przy czym każdorazowo
pytano badanego, co widział. Doświadczenie
kończyło się po dwóch kolejnych prawidłowych
odpowiedziach14.
Wiele badanych osób nazywało większość kart
nawet przy najkrótszej ekspozycji, a przy
nieznacz-
14 Jerome S. Bruner, Leo Postman, On the
Perception of Incongruity: A Paradigm, Journal of
Personality", 1949, t. XVIII, s. 206-223.
119
Struktura rewolucji naukowych
nym jej przedłużeniu wszyscy nazywali wszystkie
karty. W wypadku normalnych kart rozpoznania były
na ogół prawidłowe, ale karty niezwykłe uznawano
Strona 97
Struktura rewolucji naukowych - Thomas S. Kuhn
niemal zawsze, bez wyraznego wahania czy
zakłopotania, za zwykłe. Na przykład czarną
czwórkę kier utożsamiano albo z czwórką kier, albo
z czwórką pik. Nie zdając sobie sprawy z istnienia
jakiegokolwiek problemu, włączano ją natychmiast
do jednej z przyswojonych uprzednio kategorii
pojęciowych. Trudno byłoby nawet powiedzieć, że
badani widzieli coś innego, niż identyfikowali.
Kiedy ekspozycję nieprawidłowych kart przedłużano,
zaczynały się wahania i zaczynano uświadamiać
sobie występowanie anomalii. Na przykład na widok
czerwonej szóstki pik mówiono niekiedy: To
szóstka pik, ale coś jest w niej dziwnego, wokół
czarnego pola są czerwone brzegi". Przy dalszym
przedłużaniu ekspozycji zmieszanie i zdziwienie
wzrastało, a wreszcie, niekiedy zupełnie nagle,
większość osób zaczynała identyfikować karty
zupełnie poprawnie. Co więcej, po rozpoznaniu dwu
lub trzech kart nieprawidłowych dalsze nasuwały
znacznie mniej trudności. Jednak paru osobom nigdy
nie udało się dopasować karty do odpowiedniej
kategorii. Nawet podczas czterdziestej ekspozycji
o przeciętnym trwaniu potrzebnym do właściwego
rozeznania normalnych kart ponad 10 procent kart
nieprawidłowych identyfikowano mylnie. Osoby,
którym się nie powiodło, popadały niekiedy w stan
silnego przygnębienia. Ktoś zawołał: Nie potrafię
powiedzieć, co to jest, wszystko mi jedno. Teraz
to już nawet nie wygląda
1
120
Anomalie a pojawianie się odkryć naukowych
jak karta. Zupełnie nie wiem, jaki to kolor i czy
jest to pik, czy kier. Nie jestem nawet pewny, jak
wygląda pik. O mój Boże!"15. W następnym rozdziale
będziemy mieli okazję spotkać uczonych
zachowujących się niemal zupełnie w taki sam
sposób.
Strona 98
Struktura rewolucji naukowych - Thomas S. Kuhn
Czy to jako metafora, czy też jako
odzwierciedlenie natury naszego umysłu ten
eksperyment psychologiczny ujawnia niezwykle
prosty i przekonywający schemat procesu
dokonywania odkryć naukowych. W nauce, jak w
doświadczeniu z kartami, to, co nowe, wyłania się
z trudem, napotyka opór wyrastający z utartych
przewidywań. Początkowo nawet w okolicznościach, w
których pózniej ujawnią się anomalie, dostrzega
się tylko to, co oczekiwane i zwykłe. Bliższe
zaznajomienie się z nimi rodzi jednak świadomość,
że coś jest nie w porządku lub że uzyskany wynik
wiąże się z jakimś poprzednio popełnionym błędem.
Uświadomienie sobie anomalii otwiera okres
wypracowywania nowych kategorii pojęciowych, który
trwa dopóty, dopóki to, co zdawało się anomalią,
nie stanie się czymś oczekiwanym. Wraz z tym
odkrycie doprowadzone zostaje do końca. Wszystkie
podstawowe nowości naukowe pojawiły się, jak to
już podkreślałem, na zasadzie takich właśnie lub
bardzo do nich zbliżonych procesów. Obecnie,
15 J.S. Bruner, L. Postman, dz. cyt., s. 218.
Postman, mój kolega, opowiadał mi, że nawet znając
z góry przebieg doświadczenia, odczuwał
rozdrażnienie, patrząc na niezwykłe karty.
121
Struktura rewolucji naukowych
kiedy poznaliśmy już ten proces, możemy wreszcie
zrozumieć, dlaczego nauka normalna, która nie jest
nastawiona na poszukiwanie nowości i która
początkowo nawet je tłumi, może mimo to tak
skutecznie je wywoływać.
W rozwoju każdej nauki pierwszy uzyskany
paradygmat wydaje się zazwyczaj w pełni
zadowalający i skuteczny w wyjaśnianiu większości
obserwacji i eksperymentów łatwo dostępnych
badaczom. Dalszy rozwój wymaga przeto z reguły
konstruowania wymyślnych przyrządów, rozwinięcia
wyspecjalizowanego słownictwa i umiejętności,
uściślenia pojęć, które wskutek tego coraz
Strona 99
Struktura rewolucji naukowych - Thomas S. Kuhn
bardziej oddalają się od swych potocznych
prototypów. Ta specjalizacja prowadzi z jednej
strony do ogromnego ograniczenia pola widzenia
uczonego i znacznego oporu wobec zmiany
paradygmatu. Nauka staje się coraz bardziej
sztywna. Z drugiej zaś strony, w tych obszarach,
na które paradygmat skierowuje uwagę badaczy,
nauka normalna pozwala zdobyć tak szczegółowe
wiadomości i dopasować teorię do obserwacji w tak
ścisły sposób, jaki bez tego byłby niemożliwy. Co
więcej, ta szczegółowość i precyzja w zgraniu
teorii i doświadczenia ma wartość przekraczającą
ich nie zawsze wielkie samoistne znaczenie. Bez
specjalnych przyrządów, które buduje się głównie
do przewidzianych zadań, nie można uzyskać wyników
prowadzących ostatecznie do czegoś nowego. A nawet
wówczas, kiedy przyrządy te istnieją, to, co nowe,
ujawnia się tylko temu, kto dokładnie wie, czego
powinien się spodziewać, i zdolny jest
122
Anomalie a pojawianie się odkryć naukowych
stwierdzić, że coś jest inaczej, niż być powinno.
Anomalie ujawniają się tylko na gruncie
paradygmatów. Im ściślejszy jest paradygmat i im
dalej sięga, tym czulszym staje się wskaznikiem
anomalii dających asumpt do zmiany paradygmatu. W
normalnym toku odkryć nawet opór przeciwko zmianom
może być korzystny, o czym przekonamy się w
następnym rozdziale. Opór ten oznacza, że
paradygmat nie jest pochopnie odrzucany, a dzięki
temu badacze nie dają się zbyt łatwo rozproszyć i
anomalie, które domagają się zmiany paradygmatu,
mogą przeniknąć do sedna istniejącej wiedzy. Już
sam fakt, że istotne odkrycia naukowe pojawiają
się jednocześnie w różnych laboratoriach, jest tu
znaczący: wskazuje on zarówno na tradycyjny [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Archiwum